Тоғызбұлақ қорымы: сақ қоғамының элиталық мәдениетінің айғағы

Тоғызбұлақ қорымы Жетісу Алатауының етегінде, қазіргі Алматы облысы Ұйғыр ауданының аумағында орналасқан. Ерте темір дәуірінде бұл аймақты сақ тайпалары мекендеген, олардың материалдық мәдениеті мен әдет-ғұрыптары ежелгі Қазақстанның тарихи-мәдени болмысының қалыптасуына айтарлықтай әсер еткен.

Тоғызбұлақ қорымындағы ең ірі қорғандардың бірінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде бірегей артефактілер табылды: адам бетінің бедерлі бейнесі бар алтын сақина және тағылымпаздықпен жасалған алтын тақталар жинағы. Бұл олжалар сақ қоғамының әлеуметтік құрылымын және оның көркемдік дәстүрін түсіндіру үшін маңызды ақпарат көзі болды.

Стилистикалық талдауға, дайындау технологиясына және археологиялық контексте сүйене отырып, заттар алдын ала біздің дәуірімізге дейінгі 4-3 ғасырларға жататын және сақ мәдениетінен «патша» деп аталатын тармағымен байланысты. Бет бейнесі бейнеленген сақина ерекше қасиетті мағынаға ие болса керек: ол сақтардың наным-сенім жүйесінде басты рөл атқаратын қамқоршы рухты, күн құдайын немесе мифтік ата-бабаны бейнелей алады.

Әйгілі Есік қорғанынан табылған тақтайшаларға ұқсас тақтайшалар марқұмның қоғамдағы жоғары мәртебесі мен ерекше рөлін көрсететін киім-кешек немесе бас киімнің сәндік-салттық элементтері ретінде пайдаланылған. Олардың зооморфтық және сәндік мотивтері кландық тотемдермен немесе қасиетті патроны жануарлармен байланысты болуы мүмкін.

Тоғызбұлақ қорғанында әр түрлі тарихи кезеңдерде талан-таражға түскеніне қарамастан, сақтардың материалдық мәдениетінің маңызды жақтарын жаңғыртуға мүмкіндік беретін бірқатар құнды жәдігерлер сақталған. Табылған зергерлік бұйымдар сол кездегі шеберлердің металлургиялық және көркемдік шеберлігінің жоғары деңгейін ғана емес, сонымен бірге сақ қоғамына енген күрделі символдық жүйені де айғақтайды.

Жерлеу тек саяси ғана емес, сонымен бірге қасиетті билікке не элита өкіліне, мүмкін көсемге немесе діни қызметкерге тиесілі болды деп айтуға болады. Бұл деректер Орталық Азиядағы ерте темір дәуіріндегі сақ тайпаларының әлеуметтік стратификациясын, салт-санасының идеологиясын түсінуге елеулі үлес қосады.

Айта кетейік, мәдени-тарихи ескерткіштерді дамыту бастамаларын елімізде “Рух жаңғырығы” қоғамдық қоры көтерген болатын,

Автор: Алматы облыстық тарихи-мәдени мұраны қорғау жөніндегі орталық және Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ тарих факультетінің деканы, профессор, тарих ғылымдарының докторы Досбол Сүлейменұлы