Құқықтық сауаттылық жайлы не білесіз?

Құқықтық сауаттылық — бұл адамның өз құқықтары мен міндеттерін білуі және оларды күнделікті өмірде дұрыс қолдана алуы. Бұл ұғым азаматтың заң алдындағы жауапкершілігін сезініп, өзіне тиесілі құқықтарды қорғай алуына мүмкіндік береді. Құқықтық сауаттылықты арттыру мақсатында Басқару қоғамдық қорының басшысы Марғұлан Ермағанбетов Хамзаева Айнұр Болатовнадан сұқбат алған еді.

—  Халық арасында қаржылық алаяқтыққа (онлайн несиелер, фишинг, жалған инвестициялар) жиі ұшырау себебі неде деп ойлайсыз? Бұл құқықтық сауаттылықтың төмендігімен байланысты ма?

—  Құқықтық және қаржылық сауаттылықтың төмендігі — адамдардың алаяқтардың айла‑тәсілдеріне ілінуінің басты себептерінің бірі. Қаржылық алаяқтық көріністерінің жиі шығу себебі бірнеше факторлардың үйлесуі:

  Қаржылық және құқықтық сауаттылықтың төмендігі. Адамдар банк қалай жұмыс істейтінін, мәліметтерін қалай қорғау керектігін және күдікті қоңыраулар мен хабарламаларға қалай жауап беру керек екенін білмейді.

Сезгіштік пен сыни ойлаудың болмауы. Алаяқтар психологиялық әдістерді, мысалы қорқыту, шұғылдықты пайдаланады да, өздерін «банк қызметкерімін» не «полиция өкілімін» деп таныстырады.  Технологиялардың дамуы. Интернет, әлеуметтік желілер мен мобильді құрылғылар алаяқтарға құрбыларымен байланыс жасауға көбірек мүмкіндік береді. Бақылаудың әлсіздігі мен жауапкершіліктің төмендігі. Кейде алаяқтарды табу мен жазалау қиын, әсіресе олар басқа мемлекеттерден әрекет еткенде. Ақпараттың жетіспеушілігі. Барлық жаңа схемалар туралы халық біле бермейді — тұрақты және қолжетімді оқыту жоқ. Осының бәрі адамдарды осал қылады, ал алаяқтарға тиімді әрі ауқымды жұмыс істеуге жағдай жасайды.

—  Сіздің ойыңызша, азаматтардың қаржылық және құқықтық білімін арттыру үшін ең тиімді құрал қандай? (Мектептегі білім бе, БАҚ па, онлайн курстар ма?)

— Барлық үш құрал—мектептік білім, БАҚ және онлайн‑курстар—тиімді, бірақ егер біреуін таңдау қажет болса, мектептік білім ұзақ мерзімді әсері жағынан ең нәтижелі:

Мектеп: барлық балаларды қамтиды, табыс деңгейіне, аймаққа қарамастан. Бала кезден ақшамен қалай жұмыс істеу, келісім жасасу және алаяқтың құрбаны болмаудың יסикасын қалыптастырады. Практикалық сабақтар мен кейстер болғанда, балалар сауатты әрі қорғаулы азаматтар болып өседі.  БАҚ: ақпаратты тез таратады. Жаңа алаяқтық схемалар туралы ескертулер үшін тиімді. Бірақ барлығы дерлік ақпаратты сыни қабылдемейді, және БАҚ‑тың барлығы сенімді бола бермейді. Онлайн‑курстар: қазіргі уақытта оқуға ынтасы барларға ыңғайлы. Әсіресе ересектер үшін пайдалы. Бірақ тұрғындардың аз бөлігі қолданады, әсіресе егде жастағы немесе төмен білімділер.

— Қаржылық құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында халықпен қандай ақпараттық-түсіндіру жұмыстары жүргізілуде? Оның нәтижелілігі қандай деңгейде?

— Қазақстан Республикасының Қаржылық мониторинг агенттігі (ҚМА) халық арасында қаржылық құқықбұзушылықтарды алдын‑алу мақсатында кең көлемді ақпараттық‑насихаттық жұмыс жүргізеді. Қазақстан Республикасының Қаржылық мониторинг агенттігі жоғары оқу орындары мен мемлекеттік қызметкерлер арасында қаржылық қауіпсіздік тақырыбында ашық дәрістер өткізіледі, алаяқтық жаңа схемалары туралы халыққа баспасөз релиздері жарияланып, түсіндіріледі. Бұл іс‑шаралар мен оқыту нәтижелері жоспардан асқан нәтижені көрсетеді — мақсатты міндеттері асыра орындалады, мемлекеттік органдар, БАҚ пен банктермен ынтымақтастық күшейеді, IT‑жүйелер (мысалы, алаяқтыққа арналған орталықтар, жасанды интеллект жүйелері) қолданылады.  Қаржылық мониторинг агенттігі тек қаржылық құқықбұзушылықты анықтауға ғана емес, сонымен қатар алдын алу шаралары ретінде білім беру мен оқытуды дамытуға бағытталған: ЖОО-ларда қамту көлемі артып, азаматтармен белсенді жұмыс жүргізілуде. Мамандықтар бойынша оқу-білім бағдарламалары жүйелендірілген. ІІМ, банк секторы мен БАҚ-пен ынтымақтастық нығайтылды. Мониторинг процестері автоматтандырылды.

Бұл Қаржылық мониторинг агенттігінің превентивтік стратегиясының тиімді әрі даму үстінде екенін көрсетеді — дегенмен, аудиторияны кеңейту және халықтың хабардарлығын арттыру бағытында әлі де мүмкіндіктер бар