Білім беру мекемесіндегі сапа жүйесін ұйымдастырудың ұйымдық аспектілері

Аннотация. Білім беру ұйымдарын басқаруда кездесетін өзекті мәселелер бұл салада басқару жүйесінің тиімділігін арттыру мен білім беру қызметтерінің сапасын қамтамасыз ету тетіктерін жетілдіру қажеттігін айғақтайды. Қойылған мақсаттар мен міндеттерге жету үшін білім беру мекемесінде тиімді менеджмент жүйесін құру маңызды. Ал білім беру сапасын арттыру сапа менеджменті жүйесінің дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты. Білім беру мекемесінің сапа менеджменті жүйесінде ішкі ортаның, соның ішінде ұйымдық құрылымның сапасы айрықша мәнге ие. Бұл ретте білім беру үдерісіне қатысушылар — оқытушылар мен білімалушылардың мотивация деңгейі де шешуші рөл атқарады. Мотивациялық орта құру — бұл оқу орнының білім беру кеңістігін тиімді ынталандыру тетіктерімен толықтыру дегенді білдіреді. Зерттеу нәтижелері оқу орындарының басқару жүйелерін жетілдіру үшін пайдалануға болады.

Кілт сөздер: сапа менеджменті жүйесі, білім беру сапасы, білім беру мекемесі, білім беру ортасы, ұйымдық құрылым, операциялық өзек, кәсіби бюрократия.

Кіріспе. Қазақстандағы білім беру ұйымдарын басқаруға қатысты түрлі мәселелерді зерттеу міндетін қою қазіргі кезеңде білім берудің ел дамуы үшін маңызын айқындаудың өзектілігін көрсетеді. Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық салалардағы адами фактордың рөлі түбегейлі өзгеруде. «Адами капитал» ұғымы айрықша мәнге ие болып отыр.
Білім беруге қатысты ықтимал тәсілдерді қарастыра отырып, жетекші мамандар мен мемлекеттік басқару органдары білім беру жүйесі мемлекет пен қоғам дамуының негізгі басым бағыттарының бірі болуы тиіс екенін алға тартуда. Қазақстанның отандық білім беру жүйесі дамыған елдердің білім беру жүйелерімен тиімді бәсекеге түсе алады. Алайда, мемлекет тарапынан нақты қолдау мен қоғам тарапынан кең қолдаусыз бұл жүйенің жетістіктері мен даму әлеуеті жойылып кетуі мүмкін. 

Қазіргі Қазақстандағы білім беру мәселелері
Қазіргі Қазақстан білім беру жүйесі ұзақ уақытбойы реформалаудан өтіп жатыр, бұл реформалар мемлекеттік білім беру монополиясының жойылуымен, білім беру жүйелерін басқару мен әкімшілендірудің орталықсыздандырылуымен, оқушылардың өз білім беру траекториясын таңдаудағы құқықтарының кеңейтілуімен, сондай-ақ білім беру қызметінің бақылау жүйесінің жаңартылуымен ерекшеленеді.

Бұл өзгерістердің көпшілігі асығыс және толыққанды ойластырылмағандықтан, білім беру жүйесінде тұрақсыздық пайда болып, әртүрлі, үнемі өзгеріп отыратын ішкі актілер, қаулылар, нұсқаулықтар, ұсыныстар және басқа да құжаттар пайда болды. Білім беру ұйымдарының әкімшілігімен оқытушылар құрамы жоспарлы, есептік және аналитикалық құжаттаманы жүргізудің қажеттілігіне байланысты өз қызметін айтарлықтай кеңейтті. Мұндай әртүрлі құжаттар арасында көп жағдайда екінші дәрежелі ақпарат, қажетсіз деректер айналымда болып, олар кері байланысты қалыптастыруда, жоспарлау мен басқарушылық шешімдер қабылдауда тиімді қолданылмайды. Осыған байланысты білім беру ұйымының басқару жүйесін және ұсынылатын білім беру қызметтерінің сапасын реттейтін рационалды жүйені әзірлеу маңызды мәселе болып табылады.

Білім беру мекемесі басқару объектісі ретінде күрделі ұйымдастырушылық-әлеуметтік жүйе болып табылады. Оған кадрлық әлеуеттің жоғары деңгейі, көрсетілетін қызметтердің күрделілігі, қызмет нәтижелерінің әлеуметтік маңыздылығы, өнімдер мен қызметтердің ұзақ өмірлік циклі, педагогикалық құрамның тарихи қалыптасқан тәуелсіздігі мен оқытушының оқу әдістемесін таңдау еркіндігі тән.

Осы жағдайда жоғары оқу орнының басқару жүйесін арық жағдайында өзін-өзі қамтамасыз ететін қазіргі заманғы ашық ұйымдастырушылық жүйелерге тән менеджмент жүйесіне айналуы тиіс.
Бұл ретте қазіргі уақытта «менеджмент» ұғымының Қазақстанның білім беру мекемелерінде кеңінен қолданылып жатқанын атап өткен жөн, алайда әліде болса бұл жүйеде жоғарыдан төмен қарай бағытталған және қатаң реттелген иерархиялықбасқару тән. Менеджмент пен басқарудың айырмашылығы – ұйымдастырушылық жүйедегі байланыстар мен қатынастардың әртүрлілігі, әсіресе иерархиялық басқарумен салыстырғанда.

Жоғары білім беру мекемелерін қазіргі қоғамның әлеуметтік құрылымының маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастыра отырып, Қазақстанның Білім және ғылым министрлігі олардың алдына қызмет тиімділігін арттыру және білім беру қызметтерінің ішкі және сыртқы нарығында бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету міндетін қойып отыр. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуымен жетілуі тарихы жетекші елдерде олардың дамуына қозғаушы күш болып табылатын бәсекелестіктің бар екенін дәлелдейді, ал бәсекелік күресте жеңіске жету үшін тиімді менеджмент жүйесі қажет.

Сапа менеджменті жүйесі және оны жетілдіру жолдары
Соңғы жылдары жоғары білім беру мен ғылыми-зерттеу қызметтерінің сапа менеджменті мәселелері Қазақстанда кеңінен мойындалған өзектілікке ие болды. Білім беру сапасын басқару мәселесінің өзектілігі оның соңғы онжылдықтарда кең көлемде таралуымен байланысты, бұл өзкезегінде білім беру процесінің сапасы мен тиімділігіне деген алаңдаушылықты арттырады.
Тиімділік пен сапа – білім беру ұйымыныңқоғамдық-экономикалық маңыздылығын бағалаудағы негізгі категориялар. Егер тиімділіктек анықталған сандық, құндық немесе статистикалық көрсеткіштер негізінде бағаланатын болса, білім сапасы категориясы әлі де әртүрлі түсініктер мен анықтамаларға ие.

Алғашында, білім беру қызметінің сапасын басқару саласында бірқатар отандық ғалымдардың пікірінше, басты назар білім беру қызметтерін ұсынушы субъектінің сапасына аударылды. Алайда, оқытуды басқару жүйесі ұйымның барлық қызметін қамтитын жүйелі тәсілге негізделуі тиіс, бұл өз кезегінде білім беру қызметтерінің сапасына әсерететін барлық салаларды қарастырады және«басқаруға барлығы қатысады» деген принципке сүйенеді, ол сапалы еңбекке деген қызығушылықты дамытуға бағытталған. Осы тұрғыдан алғанда, жоғары оқу орнының басшылығының өкілеттіктерімен жауапкершілігі маңызды рөл атқарады, өйткені бұл білім беру саясатын әзірлеу, стратегиялық шешімдер қабылдау, оқу үдерісін жоспарлау мен ұйымдастыру, персоналды мотивациялау және сыртқы ортамен өзара іс-қимыл жасау қажеттілігімен байланысты.
Қазіргі көзқарастар бойынша, білім беру ұйымдарының сапа менеджменті жүйесінің ең маңызды құрамдас бөліктері мыналар болуы мүмкін:

Осылайша, жоғары оқу орнының сапа менеджменті жүйесін ұйымды басқару мен сапаны басқаруға арналған басқару жүйесі деп түсінуге болады, яғнибұл жоғары оқу орнының ұйымдық құрылымы, құжаттама (ішкі ережелер, құжатталған процедуралар, әдістемелік нұсқаулар, жұмыс нұсқаулықтары), процестер мен ресурстар жиынтығы, сапа бойынша жалпы басқаруды жүзеге асыру үшін қажетті. Жоғары оқу орнының сапа менеджменті жүйесі туралы айтқанда, алдымен оның құрылатын моделін анықтау қажет.

Мұндағы сапа менеджменті жүйесінің моделін түсіну – ұйымның қызметінің әртүрлі аспектілері мен процестеріне қатысты принциптер, әдістер, көрсеткіштер және талаптар жиынтығы, олар осы процестердің деңгейін және бағалау әдістерін анықтайды. Бұл талаптардың барлығы, өзкезегінде, ұйымның қызметінің барлық процесстерін анықтайды және сапа бойынша қажетті нәтижелерге жетуге бағытталған. Бұл жүйенің қалыптасуы мен жұмыс істеуінің негізгі принциптері объективтілік, ашықтық, циклділік, сабақтастық, дәлдік және есептілік болуы тиіс.

Ұйымның тиімді қызмет етуі мен дамуы кәсіби мәдениеттің жоғары деңгейін талап етеді. Бұл мәдениеттің алғашқы және ең маңызды сипаттамасы – ұйымдық құрылымның барлық жүйе құраушы блоктарының өкілдері арасындағы өзарасенім мен құрмет атмосферасы. Тек өзара сеніммен құрметті тәрбиелеп, ұйымның мақсаттарына жету үшін бірге жұмыс істей отырып, үнемі кездесетін қақтығыстарды (құрылымдық қызметтің табиғи спутниктері) жеңу арқылы табысты ынтымақтастыққа қол жеткізуге болады.

Қорытынды. Осылайша, білім беру ұйымының сапа менеджменті жүйесі, басқа факторлармен қатар, ұйымдық орта сапасының қажетті деңгейін қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Бұл деңгей, өзкезегінде, ұйымдық құрылымда орнатылған және пайдаланылатын қарым-қатынастардың рационалдығына негізделеді, бұл қарым-қатынастарды тек оның ішкі құрамдас бөліктерінде ғана емес, сондай-ақ стратегиялық апекс, әкімшілік вертикаль және операциялық ядро арасындағы байланыстарда да анықтайды.

Әдебиеттер тізімі: