Фарида Мусатаева: Ескіні ұмытқан ел- ертеңінен қол үзеді

— Ғұлама ойшыл Сократтың «Өзіңді танытпай жатып, өзгені танимын дегені күлкімді тудырады» деген сөзі бар. Осы тұста өткеннің мұрасын білу, тереңірек зерттеу, келешек ұрпаққа аманат ету – бұл барша ұлттың алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі. Мұра деп отырғанымыз — бұл өткеннен бізге жеткен материалдық және рухани құндылықтар. Оған тарихи ескерткіштер, археологиялық нысандар, өнер туындылары, ұлттық дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, қолөнер және басқа да мәдениет үлгілері жатады. Сондықтан менің ойымша, дәл осы туындылар Алаш идеясы аясындағы, жалпы адамзатқа қатысты «біз кімбіз?», «қайдан келдік?», «қайда барамыз?» деген сұрақтарға жауап береді.

‐ Қазақстанның тарихи-мәдени мұралары әлемдік өркениетке қосылған баға жетпес құндылықтардың бірі. Ол Ұлы Жібек жолының маңызды бөлігі болғандықтан, ежелгі өркениеттер тоғысқан аймақ ретінде ерекше маңызға ие. Бұл Қазақстанның ЮНЕСКО конвенцияларын ратификациялауымен расталады. Бүгінгі күнде еліміздің 6 нысаны ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік мұра тізіміне кіреді. Ал материалды емес мәдени мұра тізіміне 13 элемент енгізілген, оның 5-уі қазақ мәдени мұрасына қатысты. Мысалы, өткен жылы ғана «Беташар» рәсімі осы тізімге енді. Бұдан бөлек, Қазақстанның 2013-2017 жылдар кезеңіне Дүниежүзілік мұра комитетінің мүшесі болып сайлануы да еліміздің зор әлеуетінің барын көздейді.

 ‐ Ескіні ұмытқан ел – ертеңінен қол үзеді. Демек, өткенін білмеген, мәдени мұрасына бей-жай қараған халық өз болашағын да айқындай алмайды. Себебі қазақ халқы үшін тарихи мұра – тек өткеннің ізі ғана емес, болашаққа бағыт берер шамшырақ. Бұған қоса, ұлттық бірегейлікті қалыптастыруда тарихи-мәдени мұраның рөлі ерекше. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Отырар қалашығы, Бозоқ қаласы, Таңбалы тас петроглифтері — бұл ата-бабаларымыздың өркениетке қосқан үлесінің дәлелі. Мұндай ескерткіштер халқымыздың тарихын айшықтап, ұлттық мақтаныш сезімін оятады.

 ‐ Қазіргі таңда тарихи-мәдени мұраны жою қаупі әлемдік деңгейде өзекті мәселе болып отыр. Қазақстан да бұл мәселені айналып өте алмайды. Өткен дәуірлерден қалған тарихи-мәдени ескерткіштеріміз табиғи апаттардан, уақыттың әсерінен, кейде адам әрекетінен де зардап шегуде. Мысалы, Сарайшық қалашығын Жайық өзені шайып, моншаның бірталай бөлігі суға кеткені рас. Кейін су тасқынынан қорғау жұмыстары жүргізіліп, 2016-2018 жылдары өзен жағалауы бетондалды. Соңғы жылдары  Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі жағдайы да сәулетшілерді алаңдатуда. Мезгіл-мезгілмен кесененің күмбезі мен кей бөлмелерінің қабырғалары ылғалданып, тұзданып кететіні бар. Бұл жағдайлар табиғи өзгерістердің себебінен пайда болғанымен, адами фактор да негативті әсер етуі мүмкін. Бүгінгі таңда тарихи-мәдени нысандардың реставрациялық жұмыстарымен бір ғана мекеме айналысады. Ол – «Қазреставрация» кәсіпорны. Нысандарды қалпына келтіру, қайта жаңарту саласында адал бәсекелестіктің жоғын мойындау керек.   Бәсекелестік жоқ жерде сапа болмайды, даму да тежейді, соңында нәтиже де шықпайды. 2020 жылы тамыз айындағы сапарым Жошы хан кесенесіне жүргізіліп жатқан реставрациялық жұмыстармен қатар келді. Сол жердегі гид-мамандармен сөйлесе келе, алғашқыда кесененің ішкі жұмыстарында тиісті материалдар қолданбағандығы, сол себептен қайта басқа бояумен сыланып жатқандығы айтылды. Осындай олқылықтар кесененің түпнұсқасын, әуелгі бет-бейнесін жоғалту қауіпін күшейтеді. Вандализмді де айта кету керек. Маңғыстау облысындағы Ыбықты-Сай шатқалы қабырғасын ойып жазған шенеунік, туристердің Бозжырада от жағуы, Жұмбақтасқа жазулар қалдыруы, қоқыстар қалдыру тәрізді әрекеттер мысал бола алады.

 ‐ Менің соңғы зерттеулерім бойынша мәдени мұраны сақтау, қалпына келтіру және зерттеу жұмыстарын реттеуге арналған 20-ға жуық заңдар, қаулылар, тұжырымдамалар бар. Осы бағыттағы заңнамалық құжаттар халықаралық стандарттарға сай деуге болады. Алайда, олардың орындалуы мен тиімділігі әрдайым жоғары деңгейде деп айту қиын. Жергілікті деңгейде тарихи-мәдени мұраны қорғау бойынша қадағалаудың әлсіздігі, басқаруға қатысты орталықтандырылған жүйенің болмауы, қаржыландырудың жеткіліксіздігі заңнамалардың орындалуын тежейді.

 ‐ Әлемдік тәжірибеде тарихи-мәдени мұраны сақтау цифрландыру, халықтың белсенді қатысуы, туризмді дамыту және экологиялық қорғау арқылы жүзеге асырылуда. 2019 жылы Париждегі Нотр-Дам соборы өртенгені мәлім. Оны қата келтіру жұмыстары жеке бизнес пен халықаралық ұйымдарды тарту арқылы жүргізілді. Демеушілер қатарына сән үйінің ірі ұйымдары, Луи Виттон, Диор, Хэннеси, Тотал мұнай компаниясы, тіпті Эпл да енді. Қытайды алсақ, олар Ұлы Қытай қорғанының 3D-картасы жасалып, виртуалды экскурсиялар енгізілуде. Ұлыбританияда Стоунхендж ескерткіші мемлекетке жыл сайын миллиондаған фунт табыс әкеледі. Бұл тарихи орын туристік брендке айналып, мыңдаған адамға жұмыс орынмен, табыспен қамтамасыз етіп отыр.

‐   Қазақстан да осы озық тәжірибелерден үлгі алып, ұлттық мәдени мұраны сақтаудың жаңа жолдарын енгізе алады. Біріншіден, вандализмді жою үшін жергілікті халықтың қатысуын күшейту, волонтерлік қозғалысты дамыту, оқушылар мен студенттерді мәдени мұраны қорғау ісіне тарту қажет. Екіншіден, тарихи орындарды сақтау үшін көп деңгейлі қаржыландыру жүйесін енгізіп, жеке компаниялар мен меценаттардың инвестиция салуын қарастыру қажет. Үшіншіден, тарихи орындарға VR/AR технологияларын енгізу, мұражайларды сандық форматқа көшіру маңызды.

«Өткенін білмеген елдің ертеңі бұлыңғыр» дейді дана халқымыз. Немесе «Жеті атасын білмеген – жетесіз» дегендей, ата-баба мұрасын ұмытқан халық өзіндік болмысынан ажырап, өзгенің жетегінде кетуі мүмкін. Сондықтан, бүгінгі күнгі біздің міндетіміз – бабалар қалдырған асыл мұраны қастерлеп, келер ұрпаққа аманат ету.

Балнұр ҒАЛЫМЖАНҚЫЗЫ