ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ ҰШЫРАҒАН БАЙЛАРҒА АРНАЛҒАН ЭНЦИКЛОПЕДИЯ ДАЙЫНДАЛУДА

Қазіргі уақытта Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Абай атындағы ҚазҰПУ және ҚР Президентінің архиві, сондай-ақ облыстық және аудандық архивтер ғалымдары 20-30 жылдары репрессияға ұшыраған қазақ байлары туралы энциклопедияны дайындап жатыр.

Берілген мәліметтерге сүйенсек, сол жылдары Қазақстанның ауыл тұрғындарының 800 000-ы түрлі саяси қудалауға ұшыраған, олардың 1056 — «байлар» категориясына жатады. Сол уақытта байлар ауылдағы ең танымал, элиталардың қатарында болған. Сондай-ақ олар қиын-қыстау заманында халыққа көмек қолын созып, тіпті аштықтан құтқарған. Алайда большевиктер оларды өздеріне қауіп төндіретін бәсекелес және қас жау ретінде қарастырды.

Осыған байланысты хронологиялық тарихи деректерді төменде қысқаша беріп кеттік.

1. 1928 жылғы 27 тамызда Қазақ АКСР-дің Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі «Бай шаруашылықтарын тәркілеу туралы» қаулы қабылдап, байлардан мал-мүлікті тәркілеу және оларды басқа округтерге көшіру саясатын бастаған.

2. Байлар қатарына бұрынғы болыс басқарушылары, хан-сұлтандардың ұрпақтары, «атқамінерлер» және т.б. қосылды.

3. Кейде бұл топқа кедейлер мен орта шаруа өкілдері де кіріп, кеңес үкіметіне қарсы болғаны үшін жазаланған.

4. Байлардан 145 мың ірі қара мал тәркіленген. Жылдар бойы жиналған мал-мүлік заңсыз тәркіленді.

5. Байлар бір округтен екінші округке жер аударылды. Мысалы, Қызылжар округінің байы Садуақас Алтиев Ақтөбе округіне жер аударылған.

6. Репрессияға қазақтың ұлы перзенттері — Абайдың ұлы Тұрағұл, Ыбырай Алтынсариннің жиені Қазмұхамед Алтынсарин, батыр Шұбыртпалы Ағыбайдың ұрпақтары және т.б. ұшыраған.

7. Жаңа жерлерде байларға бөлек ауыл құруға тыйым салынды, бір жерге екі отбасыдан артық қоныстануға рұқсат етілмеді.

8. Байлармен күрес және ұжымдастыру саясаты 2,5 миллион қазақ пен 200 мың басқа ұлт өкілдерінің өмірін қиған ашаршылыққа әкелді.

9. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары 1,8 миллион қазақ өзінің туған жерін тастап кетуге мәжбүр болды.

10. Мал басы күрт азайды: 1929 жылы 40,5 миллион мал болса, 1933 жылы тек 4,5 миллион ғана қалған.

11. Көптеген байлар атылған. Мысалы, Солтүстік Қазақстан облысында «Үштік» шешімімен байлар сотсыз және тергеусіз атылып, олардың мүліктері қайтадан тәркіленген.

Егер энциклопедияға өз үлестеріңізді қосқыңыз келсе, өздеріңіздің ата-бабаларыңыз туралы естеліктеріңіз бен архивтік материалдарды Самат Жұматайға жолдауларыңызды (8 775 537 7772, e-mail: kopeev95@mail.ru) жолдаңыздар. Материал көлемі 1,5 беттен аспайтын және нақты қолданылған әдебиет пен архив деректеріне сілтемелер болуы тиіс.